Lohengrin sem andhetja
Jón Ragnar
Morgunblaðið, 24. ágúst 2019
Blái liturinn einkennir uppfærslu Yuvals Sharon á Lohengrin á Wagner-hátíðinni í Bayreuth þetta sumarið. Í seinni umfjöllun sinni beinir greinarhöfundur sjónum að Lohengrin og Meistarasöngvurunum.
Það er athyglisvert að bera saman tvær síðustu uppfærslur á Lohengrin í Bayreuth. Í minningunni er það hvíti liturinn sem var ríkjandi í uppfærslu Hans Neuenfels, litur eða litleysi sakleysis; um þá upp-færslu fjallaði ég á þessum vettvangi fyrir fimm árum (12. ágúst). En í uppfærslunni í dag, sem Bandaríkjamaðurinn Yuval Sharon leikstýrir, er það blái liturinn sem einkennir sýninguna, tákn hermennsku og karllægni. Andstæða þess litar er kvenlægur appelsínugulur hetjulitur.
Aðferð óperustjórans Katharinu Wagner við mannaráðningar í hin skapandi og mótandi störf við óperuuppfærslurnar í Festspielhaus – óperuhúsi langafa hennar Richards Wagner – sést vel þegar um núverandi uppfærslu á Lohengrin er að ræða. Sex árum áður en uppfærslan á Lohengrin átti sér stað í fyrra hafði Katharina samband við myndlistartvíeykið Neo Rauch & Rosa Loy. Aðrir mótendur sýningarinnar komu svo miklu seinna að verkinu. Með því að leika hinn fræga forleik að Lohengrin á nánast hverjum degi í sex ár komust þau Neo og Rosa að þeirri niðurstöðu að litur forleiksins væri blár. Ekki hefðu þau nú þurft annað en að fletta upp í ritum heimspekingsins Friedrich Nietzsche, sem var fyrir löngu búinn að benda á þá „staðreynd“ að forleikurinn væri blár.
Aðferð óperustjórans Katharinu Wagner við mannaráðningar í hin skapandi og mótandi störf við óperuuppfærslurnar í Festspielhaus – óperuhúsi langafa hennar Richards Wagner – sést vel þegar um núverandi uppfærslu á Lohengrin er að ræða. Sex árum áður en uppfærslan á Lohengrin átti sér stað í fyrra hafði Katharina samband við myndlistartvíeykið Neo Rauch & Rosa Loy. Aðrir mótendur sýningarinnar komu svo miklu seinna að verkinu. Með því að leika hinn fræga forleik að Lohengrin á nánast hverjum degi í sex ár komust þau Neo og Rosa að þeirri niðurstöðu að litur forleiksins væri blár. Ekki hefðu þau nú þurft annað en að fletta upp í ritum heimspekingsins Friedrich Nietzsche, sem var fyrir löngu búinn að benda á þá „staðreynd“ að forleikurinn væri blár.
Forleikurinn dekrar við eyrun
Einn mesti, ef ekki mesti, núlifandi sérfræðingur í tónlist Wagners er Christian Thielemann, en hann er aðalhljómsveitarstjórinn í Hátíðaleikhúsi Wagners í Bayreuth. Það er kannski ekki síst til heiðurs honum sem leikstjóri Lohengrin leyfir Wagner og Thielemann að eiga forleikinn að Lohengrin óskaddaðan af myndrænu gumsi. Ef maður vill horfa á eitthvað meðan þessi frábæri forleikur er leikinn núna í Bayreuth, og næstu þrjú síðsumrin væntanlega, horfir maður bara á dökkgræna fortjaldið í Festspielhaus eða lygnir aftur augunum og lætur tónlistina dekra við eyrun á sér og heilann.
Á sýningunni á Tannhäuser 13. ágúst í Bayreuth forfallaðist hljómsveitarstjórinn Valery Gergiev; áður en sýningin hófst birtist kona nokkur á sviðinu og tilkynnti að Thielemann myndi stjórna hljóm-sveitinni þetta kvöldið. Áhorfendur brugðust við með svo feiknalegu lófaklappi að því ætlaði seint að linna. Sem sýnir vinsældirnar og virðinguna sem Thielemann nýtur í óperuheiminum.
Að efast
Fyrsti textinn í leikskránni að Lohengrin í ár er hið langa ljóð Bertolts Brecht um ágæti efans. Og það sem aðstandendur sýningarinnar efast aðallega um er að Lohengrin sé hetjusaga karlmannsins, eða guðsins, Lohengrins, þrátt fyrir að hann bjargi lífi Elsu; miklu fremur sé aðalhetja verksins hin „vonda“ Ortrud sem í raun sé „góð“ byltingarhetja sem fái Elsu, sem giftist Lohengrin, til að efast um heilindi hans; Lohengrin sé í raun karlpungur, gott ef ekki sadisti, sem fari illa með Elsu með því að leyna hana uppruna sínum.
Bann hans við að Elsa spyrji hann um uppruna sinn og nafn sé sem sé kúgunartæki. Í grein fræði-hjónanna Bortnichak í leikskrá verksins er upplausn merkingarhugtaksins í dag rakin til frönsku kumpánanna Derrida og Barthes. Verk þess síðarnefnda, Dauði höfundarins, þýði að svokallaður „höf-undur“ skapandi verka búi ekki yfir neinum endanlegum útskýringum á merkingum verka sinna, mismunandi merkingar liggi hjá njótendunum verkanna. Það er reyndar ekki rétt hjá hjónum þessum að Derrida hafi leyst upp merkingarhugtakið; það sem Derrida gerði með leysirýni sinni (deconstruction) var að benda á veikleika og jafnvel mótsagnir í rökfestu skapandi verka, ekki síst innan heimspekinnar, sem aðrir höfðu ekki komið auga á. Þarna hefðu hjónin mátt fara að ráðum Brechts og efast um eigin túlkanir.
Hvenær kemur næsti svanur?
Spurningin um næsta svan er brandari sem Wagneristar hafa gaman af að spyrja. Í hinu goðsögulega ævintýri um Lohengrin birtist hann í mannheimum á báti sem er dreginn af svani. En enginn svanur er sýnilegur í uppfærslu Yuvals Sharon. Nú spyr fólk sig því þessarar spurningar ekki lengur í gamni heldur bíður í ofvæni eftir næstu uppfærslu á Lohengrin, þar sem svanurinn fær vonandi að koma fram. Að vísu hafði Wagner það þannig í þessari frægustu útgáfu af sögunni um Lohengrin að litli bróðir Elsu, sem hún er ásökuð um að hafa fyrirfarið, birtist í lokin sem svanurinn, umbreyttur í bróður Elsu. Í útfærslu Yuvals Sharon er Gottfried bróðir Elsu dökkgrænn frá toppi til táar, sem er væntanlega tilvísun í gróðurverndarstefnu. Ekki fær Yuval sig til að láta Elsu deyja í lokin af sam-viskubiti, eins og Wagner vildi láta gerast, heldur sprangar Elsa um sprelllifandi með bróður sínum um sviðið og yfirgefur hið rafmengaða Brabant.
Hvað hefði Lúðvík II Bæjarakóngur sagt við þessu svanleysi? Hann var svo hrifinn af Lohengrin Wagners að hann lét peninga streyma til Wagners í stríðum straumi og skýrði síðan sína frægu ævintýrahöll NeuSwanstein. Og Disney var svo hrifinn af höll Lúðvíks að hann notaði hana sem fyrir-mynd að logói kvikmyndanna frá Disney-kvikmyndaverinu. Og hvað segja áhorfendur? Þeir segja nú bara allt gott, eru ánægðir með að það sé endalaust hægt að finna nýjar hliðar á hinum efnismiklu verkum Wagners.
Enn eitt leynda meistaraatriðið í Meistarasöngvurunum
Ég fjallaði um þessa ágætu sýningu hér í Morgunblaðinu fyrir tveimur árum (11. ágúst) svo ég læt hér nægja að birta nýja mynd af einhverjum allra skemmtilegasta leikara óperusögunnar, Johannes Martin Kranzle, sem syngur og leikur fyrir Beckmesser í þessari uppfærslu Barries Kosky. Vert er þó að benda á nokkuð sem ég hafði ekki gert mér grein fyrir, fyrr en ég sá sýninguna aftur fyrir nokkrum vikum, falska spilið og falski söngurinn og vondi textinn sem Beckmesser syngur þegar hann er að reyna að vinna ástir Evu, er flókið meistarastykki hjá Wagner, sem mjög fáir túlkendur ná fullum tökum á. Sem sé: enn eitt leynda meistaraatriðið hjá Wagner.