Ég ætla mér ekki þá dul að reyna að gera því máli full skil. Það sem um það hefur verið skrifað er svo mikið að vöxtum að það tæki óratíma að kynna sér það allt og töluverðar fjárhæðir að afla sér allra heimilda sem til þarf, fyrir nú utan að þær eru upp til hópa enginn skemmtilestur. Þar að auki er sumt af þessum skrifum svo langt fyrir utan alla heilbrigða skynsemi að furðu vekur, eins og til dæmis bókin eftir Joachim Köhler sem heitir Wagners Hitler: Der Prophet und sein Vollstrecker (München, 1997), sem lítur við fyrstu sýn afskaplega fræðilega út, með 14 blaðsíðna heimildaskrá og 60 blaðsíður af aftanmálsgreinum [7] sem eru tilvísanir í heimildirnar; en þær gefa ritinu aðeins trúverðugleika ef þeim er ekki flett upp, eins og nafnlaus gagnrýnandi á netinu orðaði það; ef það er gert kemur í ljós að ekki alltaf allt með felldu. [8] Í bókinni heldur höfundurinn því fram að Hitler hafi eiginlega ekki haft neina sjálfstæða hugsun, heldur hafi hann verið viljalaust verkfæri í höndum Wagner-fjölskyldunnar, sem notaði hann til að koma í framkvæmd hugmyndum og áætlunum Richards Wagner um útrýmingu gyðinga. Svipaðar hugmyndir eru uppi í bók eftir Christopher Nicholson: Richard and Adolf: Did Richard Wagner Incite Adolf Hitler to Commit the Holocaust? (Jerúsalem, 2007). Látum slíkar fráleitar fantasíur liggja milli hluta.

[Í langri grein um Wagner sem birtist í fréttatímaritinu Der Spiegel [9] í tilefni afmælisársins er Joachim Köhler tekinn tali og hefur nú heldur betur dregið í land. Um það hvort Wagner beri sök á helförinni segir hann: „Varla meira en gyðingahatararnir [die Antisemiten] Hegel, Marx, Schopenhauer.“ Og síðar: „Ég sé ekki lengur bein áhrif á Hitler frá Wagner. Hitler varð ekki Hitler af því að hann hlustaði á ,Rienzi‘.“ — Við komum að Rienzi-sögunni von bráðar.]

Um áhrif Wagners á Hitler mátti áður fyrr telja tvær heimildir helztar. Hin fyrri er bókin Samræður við Hitler [Gespräche mit Hitler] eftir Hermann Rauschning.[10] En það er langt síðan efasemdir kviknuðu um þá bók, og flestir fræðimenn nú til dags líta svo á að hún hafi verið soðin saman í flýti og sé sambland af hreinum uppspuna og brotum sem hefur verið hnuplað héðan og þaðan úr ýmsum ritum, og er hún því úr sögunni. Hin heimildin er bók eftir mann að nafni August Kubizek. Hann var hljómsveitarstjóri, en var kallaður í herinn í fyrri heimstyrjöldinni, fann enga stöðu sem slíkur eftir stríðið og gerðist embættismaður á vegum sveitarstjórnar í Eferding í Austurríki, þar sem honum tókst með árunum að koma sér upp dálítilli hljómsveit. Bók hans heitir Adolf Hitler, æskuvinur minn.[11] Kubizek lýsir í bókinni sameiginlegri hrifningu og áhuga þeirra æskuvinanna á verkum Wagners og hve gagntekinn Hitler var af þeim. Hann segir að Hitler hafi lesið allt sem hann komst yfir, bæði um og eftir Wagner, ritgerðir, bréf, dagbækur, ævisögu og það sem hann kallar játningar [Bekenntnisse], hvað sem það kann að vera. En frægasta atvikið sem hann lýsir í bókinni er kvöldið örlagaríka þegar þeir sáu óperu Wagners Rienzi saman í fyrsta sinn, hve upphafinn og gjörbreyttur Hitler virtist vera eftir sýninguna, hvernig orð hans eins og brutust fram næstum endalaust. „Eins og uppsöfnuð flóðbylgja brýzt gegnum brestandi stíflugarða ruddust orðin út úr honum. Í stórkostlegum, hrífandi myndum kallaði hann fram hjá mér framtíð sína og þjóðar sinnar,“ segir Kubizek. Þetta var í Linz, og Hitler var þá sautján ára, segir Kubizek. Seinna fluttu þeir til Vínar og sáu þar margar Wagner-óperur saman, meðal annars undir stjórn Gustavs Mahler, sem þeir dáðu báðir mjög. Samband æskuvinanna rofnaði árið 1908 og þeir sáust ekki fyrr en eftir þrjá áratugi. Þegar Hitler var orðinn ríkiskanslari áræddi Kubizek að skrifa honum bréf til að minna á sig, og árið 1939, skömmu áður en seinni heimsstyrjöldin brauzt út, bauð Hitler Kubizek á Bayreuth-hátíðina. Kubizek rifjaði þá upp fyrir Hitler þetta kvöld í Linz eftir Rienzi-sýninguna, og Hitler virtist gleðjast yfir að einhver gæti staðfest endurminningar hans sjálfs um atburðinn. „Ég var einnig viðstaddur seinna,“ segir Kubizek, „þegar Adolf Hitler skýrði frú [Winifred] Wagner, sem við vorum gestir hjá, frá þessari reynslu, sem gerðist að lokinni „Rienzi“-sýningunni í Linz. […] Ógleymanleg eru mér líka orðin sem Hitler lauk frásögn sinni á. Hann sagði alvarlegur í bragði: „Á þeirri stundu hófst það.“ “

Það virðist engin tilviljun að Rienzi sé sú ópera Wagners sem hafði kannski mest áhrif á Hitler. Hann hefði eflaust, sautján ára unglingur, getað séð sjálfan sig í hlutverki alþýðuforingjans Rienzis sem bjargvætt þjóðar sinnar, en hefði varla séð fyrir að hann ætti sjálfur eins og Rienzi í óperunni eftir að láta lífið innanum logandi rústir. Hrifning hans á Wagner hafði það djúp áhrif á hann að hann byrjaði sjálfur, að sögn Kubizeks, að semja óperu byggða á uppkasti Wagners að leikverki um Völund smið; hann á til dæmis að hafa verið búinn að semja forleikinn, sem hann gat hamrað á píanó, en ekki skrifað niður, af því að hann kunni ekki nótur, það átti vinurinn Kubizek að gera (en lenti í erfiðleikum með).

Í afar athyglisverðri doktorsritgerð frá því í fyrra [12] hrekur Jonas Karlsson með sannfærandi hætti margar af þeim sögusögnum um samband Wagners, Hitlers og gyðinga sem fræðimenn hafa haldið fram sem staðreyndum og haft hver eftir öðrum án mikillar gagnrýni. Hann telur sig einnig geta sýnt með óyggjandi hætti að Rienzi-atvikið hafi ekki getað átt sér stað.

Rök Karlssons eru þessi: Kubizek segist hafa kynnzt Hitler haustið 1904. Samkvæmt Karlsson segir Kubizek einnig að atvikið hafi átt sér stað í nóvember 1905 eða 1906. (Kubizek segir vissulega að atvikið hafi átt sér stað „á dimmu og kaldranalegu nóvemberkvöldi“, en ég sé ekki að hann nefni ártalið. Hann segir hins vegar að Hitler hafi þá verið 17 ára, og það varð hann í apríl 1906, og að 33 ár hafi liðið frá atvikinu þangað til þeir Hitler hittust aftur í Bayreuth 1939.) En samkvæmt Franz Jetzinger,[13] sem taldi alla bók Kubizeks vera mestan partinn uppspuna, hafi Hitler ekki búið í Linz haustið 1904, heldur var hann sendur í skóla til Steyr, sem er um það bil 30 kílómetra í beina loftlínu fyrir sunnan Linz, og var þar frá september 1904 fram í júní 1905. Því hafi Hitler og Kubizek ekki getað kynnzt fyrr en haustið 1905. Karlsson bendir á að Kubizek segir að þeir Hitler hafi fyrst talazt við í sýningarhléi óperu eða leikrits og bætir við að það gæti hafa verið eitt af þremur verkum sem hann nefnir og voru öll sýnd í október 1905, en hvorki í október né nóvember 1904. Á árunum 1904 til 1907 var óperan Rienzi hinsvegar flutt aðeins fimm sinnum í Linz, nefnilega 3., 5., 10. og 19. janúar og 12. febrúar 1905, og því áður en Hitler og Kubizek gætu hafa kynnzt. Þeir gætu því ekki hafa séð hana saman.

Þetta virðist pottþétt niðurstaða, þótt dálítil ónotatilfinning sitji kannski eftir: Sagan gengur greinilega ekki upp miðað við þessar upplýsingar um dagsetningar, en samt finnst manni einhvernveginn að svo lítið vanti uppá. Mér finnst Karlsson vísa fullléttilega á bug þeim möguleika að Hitler hafi reglulega fengið leyfi til að heimsækja óperuna í Linz veturinn 1904–5; atvikið hefði þá þurft að gerast áður en Hitler varð 15 ára. Ljóst er þó að minnsta kosti að taka verður bók Kubizeks með mikilli varúð. Það hefði svo sem þurft að gera hvort sem er þótt þessar upplýsingar hefðu ekki komið fram, því að minningar í hugum fólks geta tekið róttækum breytingum á skemmri tíma en þeim fjörutíu til fimmtíu árum sem liðu frá því atvikið á að hafa átt sér stað þar til það var skrásett, væntanlega um eða upp úr 1950.

Eftir því sem ég veit bezt er bók Kubizeks líka eini staðurinn þar sem sagt er að Hitler hafi lesið einhver verk Wagners í lausu máli. Þótt ljóst sé að Hitler hafi hrifizt mjög af Wagner sem tónskáldi og höfundi leikverka virðast engar heimildir vera til um að hann hafi orðið fyrir áhrifum af pólitískum skrifum Wagners eða af skrifum hans um gyðinga. Hann talaði ævinlega um Wagner sem einn af mestu listamönnum í sögu Þýzkalands, gjarnan í sömu andrá og Goethe og Beethoven, en hann vitnaði aldrei í skrif hans á móti gyðingum. Ég veit ekki til að nokkrar heimildir séu til um að nazistar hafi beinlínis vitnað til skrifa Wagners um gyðinga eða gert sér mat úr þeim. Hér er ég vissulega að gera dálítið fínan greinarmun: Gyðingaandúð Wagners var alþekkt, og finna má skrif frá nazistatímanum þar sem honum er lýst sem sönnum föðurlandsvini sem hafi varið sönn þýzk gildi gegn lymskulegum árásum gyðinga. Það sem ég á við er að ekki var verið að kafa nákvæmlega í hvað hann hefði skrifað um þá. Hann var af nazistum hafinn á stall fyrst og fremst sem mikill listamaður sem væri innblásinn af þjóðlegum þýzkum anda.

Þekktasta heimildin um gyðingaandúð Wagners er hin illræmda grein hans Das Judenthum in der Musik (Gyðingdómur í tónlist). Hún birtist fyrst í tímaritinu Neue Zeitschrift für Musik árið 1850 undir dulnefni, en Wagner gaf hana svo aftur út í bæklingi örlítið breytta árið 1869 undir eigin nafni og bætti við hana stuttum formála og mjög löngum eftirmála. Upphaflega greinin hafði að geyma árás á Mendelssohn, sem er nefndur með nafni og var látinn þegar greinin birtist, og þó fyrst og fremst á Meyerbeer, sem er ekki nefndur og var þá bráðlifandi, en auk þess fær Heinrich Heine líka dálitla gusu, þótt hann hafi verið ljóðskáld en ekki tónskáld. Árásin er hins vegar sett í stærra samhengi og beinist að öllum gyðingum. Wagner byrjar á að segja það nauðsynlegt að útskýra þá ómeðvituðu tilfinningu sem birtist hjá þjóðinni sem andúð á gyðinglegu eðli. Eftirmálinn 1869 fjallar aðallega um hvernig blöð og tímarit hafi ráðizt látlaust á Wagner vegna fyrri birtingarinnar, og Wagner skýrir það þannig að gyðingar ráði yfir öllum blöðum og tímaritum í krafti auðs. Gagnrýnandinn Eduard Hanslick, sem Wagner taldi gyðing, fær líka sinn sérstaka skammt.

Ég ætla ekki að rekja innihald þessa heimskulega og ógeðfellda rits, heldur læt mér nægja að segja að meintar útskýringar Wagners eru það sem kalla mætti félagslegar; svo sem að gyðingum hafi ekki tekizt að aðlagast eða samsamast þjóðinni, séu einangraðir og hafi engin eðlileg menningarleg tengsl við fólkið í landinu. Því séu þeir ófærir um að skapa raunverulega tónlist frá eigin brjósti, því að slík tónlist verði að eiga rætur meðal fólksins, heldur verði þeir að láta sér nægja að herma eftir því sem aðrir gera. Það er ekki minnzt á kynþætti í ritinu, né að gyðingar séu það sem við mundum nú á dögum kalla genetískt frábrugðnir öðrum, heldur er þvert á móti gefið í skyn að þeir geti samlagazt þjóðfélaginu, fengið „endurlausn“ með því að hætta að vera gyðingar og gerast „raunverulegar manneskjur“ [wahrhafte Menschen] eins og Wagner orðar það, og þannig geti allir orðið sameinaðir og óaðgreinanlegir. Það er kannski ekki alveg ljóst hvernig Wagner taldi gyðinga vera afmarkaða sem hóp á þessum tíma: Það er ljóst að trúarbrögð nægðu ekki til að skilgreina gyðinga í hans augum; til dæmis var Mendelssohn áfram gyðingur þótt hann tæki kristna trú — það þurfti greinilega meira til. Líklega leit hann á gyðinga sem einhverskonar þjóðflokk sem væri dreifður innanum aðrar þjóðir. Það er því rangt að segja að í riti Wagners sé að finna kynþáttahatur, þótt það sé nú á dögum fullyrt aftur og aftur, — gyðingahatur er þar vissulega að finna, en hugmyndir um kynþætti voru ekki ennþá komnar til sögunnar í almennri umræðu. Það er því ljóst að Hitler og nazistar höfðu afskaplega lítið til þessa rits Wagners að sækja um gyðingleg efni, því að þeir þóttust byggja kenningar sínar um gyðinga á vísindalegum niðurstöðum um ólíka gerð kynþátta.

Stundum er fullyrt að rit Wagners um Gyðingdóm í tónlist hafi verið lykilrit í andgyðinglegum skrifum í Þýzkalandi á nítjándu öld. Það var vissulega víðfrægt, eða öllu heldur alræmt, á sínum tíma, vegna þess að höfundurinn var frægur fyrir annað — sennilega langfrægasti listamaður sem þá var uppi, — og af sömu ástæðu er það alræmt enn þann dag í dag, þótt fáir lesi það. Það má því vissulega segja að ritið hafi hugsanlega hjálpað til að gera andgyðingleg ummæli og rit samkvæmishæf; einhverjir hafa kannski hugsað með sér: „Ef Wagner getur látið eitthvað svona út úr sér, þá hlýt ég að mega það líka.“ En í þeim straumi andgyðinglegra rita sem flæddu yfir landið var það ekki nema eins og dropi í hafið. Það er talið að upplag ritsins hafi varla verið meira en um það bil tvöþúsund eintök; Jonas Karlsson nefnir í ritgerð sinni andgyðingleg rit sem komu út á nítjándu öld í eintakafjölda sem nam tugum eða jafnvel hundruðum þúsunda.[14] Hver man nú eftir þeim eða höfundum þeirra? En þar á meðal voru vissulega rit sem féllu betur að seinni hugmyndum Hitlers og nazista en nokkuð það sem Wagner skrifaði.

Athugum að árið 1850, þegar Wagner birti ritgerð sína, var ekki einu sinni búið að finna upp aríska kynstofninn. Það var ekki fyrr en á árunum 1853–55 að Joseph Arthur Gobineau, sem kallaði sig jafnan greifa, birti rit sitt um ójöfnuð mannlegra kynþátta [15]. Í þessu riti skipti hann mannkyninu í þrjá kynstofna, hvíta, gula og svarta kynstofninn. Hvíti kynstofninn varð síðan að „aríska kynstofninum“, sennilega árið 1861, en áður hafði orðið „arískur“ verið málfræðihugtak, notað um indó-evrópska málaflokkinn. Kenning Gobineaus var sú að hvíti kynstofninn væri æðri hinum, og að mannkyninu stafaði hætta af blöndun kynstofnanna. Ástæðulaust er að rekja kenninguna frekar hér. Það vekur þó athygli að hjá Gobineau er ekki að finna neina andúð á gyðingum, þvert á móti hrósaði hann þeim sem „frjálsri, sterkri og greindri þjóð“.

Wagner hitti Gobineau stuttlega árið 1876, en kynntist honum ekki fyrr en 1880, og las þá einhver rit hans. [16] Rit Gobineaus um ójöfnuð kynþátta sá hann ekki fyrr en árið eftir (það var uppselt og illa gekk að leita það uppi hjá fornbókasölum). Honum fundust kenningar rptsins þá afar merkilegar, þótt hann væri ekki sammála þeim nema að litlu leyti. Hann skrifaði fáeinar heldur torskiljanlegar greinar um efnið á þessum síðustu árum. Í einni af allrasíðustu ritgerðum sínum, Heldenthum und Christenthum (1881), [17] rekur hann kenningar Gobineaus, að því er virðist með nokkurri velþóknun, en vill þó ekki samþykkja þær nema að hluta til, og alls ekki svartsýnar spár Gobineaus um hnignun aríska kynstofnsins vegna blóðblöndunar, heldur telur Wagner, ef ég skil hann rétt, að sú heimsskipan að „göfugasti“ kynstofninn ráði yfir hinum og arðræni þá sé siðlaus [unmoralisch], en að blóði Krists hafi verið úthellt jafnt fyrir alla kynstofna og að það geti gert alla menn jafna. En tökum fyrst og fremst eftir að á þeim tíma sem Wagner tók að lesa kynþáttarit Gobineaus var hann búinn að yrkja kvæðin við allar sínar óperur, gera lokauppkast að tónlistinni í þeirri síðustu, Parsifal, og um það bil hálfnaður með að setja hana út fyrir hljómsveit. Þannig er ljóst að kynþáttakenningar Gobineaus geta ekki hafa haft nokkur áhrif á Parsifal, hvað þá fyrri óperur Wagners, hversu oft sem því hefur verið haldið fram.

Ég ætla að láta þessar fátæklegu athugasemdir nægja um það almenna efni hvort Wagner hafi haft einhver áhrif á Hitler, en snúa mér heldur að hinni spurningunni, hvort finna megi vísbendingar um gyðingahatur í óperum Wagners.