Tannhäuser
Undirtitill
Jóhannes Jónasson
Lesbók Mbl., 22. apríl 1989
Um efnivið, uppruna og stormasamar viðtökur þessarar frægu óperu Wagners í tilefni þess, að Sinfóníuhljómsveit Íslands mun ásamt söngvurum flytja hana í konsertbúningi í Háskólabíói 26. apríl, kl. 19.30 og 29.apríl kl. 15.00.
Sögnin um Tannhäuser er sögnin um sveininn sem gekk inn í hamraborgina á vit álfadrottningarinnar. Að stofni til er hér á ferð sama sögnin og við þekkjum sem Ólaf liljurós. Segja má að til séu þrjár gerðir af þeirri sögu. Í einni gengur sveininn í hamraborgina og sést ekki framar, í annarri vill hann ekki með álfum búa og hlýtur fyrir það grimma hefnd álfadrottningarinnar, en í þeirri þriðju snýr hann aftur til mannheima og fær ekki fest þar yndi. Tannhäuser-sögnin telst augljóslega til þriðju gerðar.
Wagner felldi þessa sögn saman við aðrar, fyrst og fremst þó sögnina um Hinrik af Ofterdingen og söngkeppnina á Wartburg. Í þeirri keppni tóku þátt Wolfram af Eschenbach, Walter af Vogelweide, Johannes Biterolf og fleiri söngvarar og skáld úr riddarastétt. Allt voru þetta þekktir munasöngvarar (minnesanger). Wolfram af Eschenbach var höfundur frægra riddarabálka, eins og Parzivals, sem Wagner nýtti sér síðar í óperum sínum. Walter af Vogelweide er þó líklega frægastur allra munasöngvara.
Munasöngvararnir voru skáld og söngvarar af aðalsstétt og þekktastir fyrir riddaraleg ástarkvæði sín. Söngkeppnin í óperu Wagners snýst einmitt um það að keppendur eiga að syngja um eðli ástarinnar. Hinrik af Ofterdingen hneykslaði viðstadda með því að nefna það sem ekki mátti nefna. Í sumum gerðum sögunnar er hann sagður hafa umbreyst í svartan reyk er riddararnir gerðu hríð að honum og var þá enginn vafi á að hann var kominn i makk við andskotann.
Sögninni af Tannhäuser fylgir oft önnur sögn, um manninn synduga sem leitaði til Rómar en fékk ekki fyrirgefningu páfans. Fylgdu neituninni þau ummæli að fyrr skyldu græn lauf spretta á staf páfa en að pílagrímurinn fengi aflausn synda sinna. Þegar stafurinn tók síðan að laufgast iðraðist páfinn ummæla sinna og sendi eftir pílagrímnum synduga. Það reyndist þá um seinan.
Ein er sú persóna sem tengist sögninni um söngkeppnina á Wartburg en Wagner nýtti sér ekki að sinni. Það var Klingsor hinn göldrótti, sem Wagner átti síðar eftir að hafa sem fulltrúa hins illa í síðustu óperu sinni, Parsifal. Í Wartburg-sögninni hefur Hinrik hlotið skáldgáfu sína að hluta til fyrir galdra Klingsors.
Wagner hafði komið til Dresden árið 1842 og hlotið þar embætti hirðhljómsveitarstjóra. Í farteskinu hafði hann óperuna Rienzi, sem ákveðið hafði verið að flytja í Dresden, og einnig Hollendinginn fljúgandi. Þá um sumarið gerði hann efnisuppkast að Tannhäuser. Rienzi var frumflutt um haustið og hlaut frámuna góðar viðtökur. Hér var komin fram þýsk stórópera í fínasta frönskum stíl, rétt eins og Mayerbeer samdi fyrir Parísaróperuna. Hollendingurinn fljúgandi var síðan fluttur seinna um veturinn. Viðtökur voru öllu blendnari. Menn höfðu búist við annarri óperu í sama stíl og Rienzi. Hljómsveitarstjóri óperunnar nöldraði undan því, að þegar raddskráin að Hollendingnum væri opnuð stæði særokið framan í mann. Hann vann þó verk sitt vel og var höfundinum fremur vinsamlegur.
Wagner hafði hlotið æviráðningu í virðulegt starf þarna í Dresden og gerst stórtækur í tónlistarlífinu þar. Minna, kona hans, var hin ánægðasta en sjálfur var hann óþreyjufullur og á margan veg upp á kant við íhaldssamari öfl í borgarlífinu.
Það er augljóst að hann sá sjálfan sig í mynd Tannhäusers innan um hina góðu riddara á Wartburg. Þremur árum síðar, 1848, urðu byltingar um alla Evrópu. Þá stóð Wagner með uppreisnarmönnunum í götuvígjunum í Dresden. Þegar Prússar komu svo til að skakka leikinn varð hann að flýja land.
Efni óperunnar er í stuttu máli það, að Tannhäuser hefur gengið í hamraborgina og dvalið þar lengi og hér er álfadrottningin ástargyðjan sjálf, Venus. Tannhäuser gerir sér þó vistina þarna ekki að góðu og þráir að sjá umheiminn á ný. Hann hittir aftur vini sína og söngbræður og lætur til leiðast að koma með þeim þegar Wolfram af Eschenbach segir honum hve mikið Elisabeth, frænka landgreifans af Þýringalandi, hafi saknað hans.
Í sölum landgreifans á Wartburg er efnt til söngkeppni þar sem riddararnir keppa um hönd Elisabethar með söng sínum. Tannhäuser þolir ekki að hlusta á það sem honum finnst vera hálfvelgja um dyggðum prýdda ást og byrjar að syngja nautnunum, og sjálfri ástargyðjunni, lof. Riddararnir verða æfir af hneykslun og hyggjast drepa hann fyrir ósköpin en Elisabeth biður honum griða. Landgreifinn leggur þá Tannhäuser það á herðar að halda í pílagrímsför til Rómar og öðlast þar fyrirgefningu synda sinna.
Þau Elisabeth og Wolfram bíða komu Tannhäusers frá Róm en hann er ekki að finna í neinum hópi pílagríma. Loksins hittir Wolfram á tötramann einan saman sem reynist vera Tannhäuser. Hann segir farir sínar ekki sléttar, páfi hafði neitað honum um aflausn með þeim orðum að fyrr yrði pílagrímsstafur hans grænn af laufi en slíkar syndir yrðu fyrirgefnar. Þá birtist þeim Venus og vill draga Tannhäuser inn í hamraborgina til sín. En klukkur klingja frá Wartburg og þaðan kemur líkfylgd. Elisabeth hefur látist af harmi. Og þegar Tannhäuser hnígur niður við líkbörur hennar koma pílagrímar og bera með sér staf þakinn fagurgrænum laufblöðum.
Óperan Tannhäuser var samin á árunum 1843 til 1945 og var frumflutt haustið 1845. Óperunni var miðlungi vel tekið á frumsýningu, en eftir nokkrar breytingar, sem Wagner gerði, hlaut hún prýðisgóðar viðtökur. Það reyndist líka svo að Tannhäuser var lengi vel vinsælasta ópera Wagners. Einstök atriði úr henni voru að auki flutt á konsertum víða um Þýskaland og áttu eftir að afla höfundinum ómældra vinsælda. Sjálfur sat Wagner í útlegð í hálfan annan áratug eftir þátttöku sína í uppreisninni í Dresden 1848. Ýmsir framsæknir hljómsveitarstjórar tóku forleikinn að Tannhäuser á efnisskrá hljómsveita sinna, kórar fluttu pílagrímakórinn og inngöngu gestanna úr öðrum þætti óperunnar og þekktir söngvarar sungu söngsalsaríu Elisabethar eða söng Wolframs um kvöldstjörnuna.
Það var Tannhäuser öðru fremur sem opnaði Wagner leiðina úr útlegðinni heim til Þýskalands.
Það sakaði heldur ekki að Wagner var á orðinn postuli og píslarvottur þýskrar menningar. Napóleon 3. Frakkakeisari gaf fyrirmæli um að Tannhäuser skyldi fluttur í Parísaróperunni. Með þessu átti að glæða áhuga Frakka á þýskri menningu. Parísaróperan hafði sínar venjur, meðal annars þá að um miðja hverja óperu skyldi vera mikill og glæsilegur ballett. Wagner var því falið að semja balletttónlist við óperuna. Hann var þó ófáanlegur til að hafa ballettinn í öðrum þætti en umskrifaði atriðið í sölum Venusar í upphafi óperunnar. Það atriði var þá orðið svo lostafullt að ballettmeistari Parísaróperunnar vissi varla hvað hann átti að gera við það. Wagner lét ekki staðar numið við þetta heldur umritaði upphafsatriðið og margt fleira, ekki síst þá tónlist, þar sem Venus kemur við sögu. Nú hafði Wagner samið Tristan og Isold og var meira en hálfnaður með Niflungahringinn. Nýja tónlistin við Tannhäuser var því með talsvert öðrum blæ en frumgerðin. Þarna kom því fram stílbrot, en það stílbrot skerpti skilin milli hinna tveggja heima, milli hinna tveggja kvenímynda, Venusar og hinnar dyggðugu Elisabethar.
Alla tíð síðan hafa menn deilt um hvor gerð óperunnar væri betri, samstæðari gerðin frá Dresden-árunum eða Parísargerðin með glæsilegri tónlist en ósamstæðari. — Í konsertflutningi Sinfóníuhljómsveitar Íslands verður Dresden-útgáfan notuð. Þar verður einnig brugðið á það ráð að láta sömu söngkonuna syngja hlutverk Elisabethar og Venusar. Með því er undirstrikað að þær eru báðar fulltrúar ástarinnar, hvor á sinn veg, hlutar einnar heildar.
Frumsýningin í París var þann 13. mars 1861 og gekk með ósköpum. Andþýskir aðilar, óvildarmenn Wagners og ekki síst félagar í hinum svokallaða Jockey Club, sem voru aðdáendur léttklæddra ballerína í Parísaróperunni; allt þetta lið sameinaðist um að hrópa sýninguna myndarlega niður. Félagarnir í Jockey-klúbbnum mættu með flautur upp á vasann og yfirgnæfðu allt með blístri en aðrir létu nægja að hrópa og púa. Meginhluti óperugesta reyndi að skamma óeirðarseggina árangurslítið. Ekki gekk betur með aðra og þriðju sýningu.
Í Þýskalandi var litið á þessi ólæti sem móðgun við Þjóðverja og tónskáldið útlæga þar með orðið hetja í augum landa sinna.
Charles Gounod var einn fárra manna sem áttaði sig á því að Wagner hafði í reynd unnið sigur í París. Hann fór ekki í felur með þessa skoðun sína og sagðist vona að Guð gæfi sér ámóta hneyksli og Tannhäuser.
Tannhäuser hefur á síðari árum staðið nokkuð í skugga af síðari og stærri verkum Wagners. Hún er þó aðgengilegust af óperum hans og í henni má glöggt sjá upphaf þess sem síðar kom.