Tannhäuser og söngvastríðið

Árni Blandon

Morgunblaðið, 22. ágúst 2019

Tilraunir leikstjórans Tobiasar Kratzer með Tannhäuser á Wagnerhátíðinni í Bayreuth þetta sumarið heppnast vel að mati greinarhöfundar. Seinni greinin um valdar sýningar hátíðarinnar birtist á laugardaginn kemur.

Nýja uppfærslan á Tannhäuser Richards Wagners í hátíðarleikhúsi hans í Bayreuth var frumsýnd 25. júlí síðastliðinn. Angela Merkel kanslari lét sig að sjálfsögðu ekki vanta frekar en fyrri daginn þegar þessi rúmlega mánaðarlanga hátíð fer af stað í lok júlí.

Stjórnandi hátíðarinnar, Katharina Wagner, barnabarnabarn tónskáldsins, er þekkt fyrir að velja leikstjóra að hátíðinni sem eru óhræddir við að gera tilraunir með verk Wagners, enda var Wagner sjálfur mikill frumkvöðull á óperu- og tónlistarsviðinu. Faðir Katharinu, Wolfgang Wagner, var Íslandsvinur sem átti stærstan þátt í því að Íslendingum leyfðist að setja á svið stytta útgáfu af hinu mikla fjögurra kvölda músíkdrama Wagners Niflungahringnum..

Fórnarlamb núvitundar

Leikskrárnar í Festspielhaus í Bayreuth eru afar vandaðar, hver leikskrá á þremur tungumálum: þýsku, ensku og frönsku. Í leikskránni sem fylgir Tannhäuseruppfærslunni í ár er vitnað í bók Carls Dahlhaus frá árinu 1979 sem fjallar um verk Wagners. Þar bendir Dahlhaus á að Tannhäuser sé „fangi augnabliksins“ sem sveiflist á milli öfga: nautnalíf með sjálfri Venus annars vegar og göfugt tilfinningalíf hins vegar með hinni elskulegu Elísabetu frá Brabant. Leikstjóri sýningarinnar, Þjóðverjinn Tobias Kratzer, kýs að gera sem minnst úr þessum greinarmun kvennanna, velur einhverja holdrýrustu söngkonu sem sögur fara af til að syngja fyrir Venus, sú heitir Elena Zhidkova, rússnesk kona með mikla rödd og skemmtilega leikhæfileika, ekki síst fyrir gamanleik. En Elísabet, sungin og leikin af hinni norsku þokkagyðju Lise Davidsen, er hins vegar ákaflega Venusarlega vaxin og jafnvel rúmlega það, rödd hennar er svo sterk og sviðsþokkinn svo mikill að það er nokkuð víst að Wagner hefði viljað hafa hana í öllum sínum óperuuppfærslum. Og aumingja Tannhäuser sveiflast stjórnlaust á milli þessara tveggja kvenna í núvitund hvorrar um sig.

Það er tvennt sem er sérstakt við uppfærslu Tóbíasar á Tannhäuser og söngvastríðinu: mikil notkun á myndböndum og einnig er tveimur persónum bætt við verkið og fer alls ekki illa á því. Auk þess má segja að einni persónu í viðbót sé að hluta til bætt við verkið, það er að segja Venusi er troðið inni í hluta verksins þar sem Wagner ætlaðist ekki til að hún kæmi fram.

En þetta er svo skemmtilega gert í uppfærslunni þar sem söngvastríðið fer fram í öðrum þætti að það fyrirgefst. Allar tilraunir með gömul verk og breytingar á þeim standa og falla með því hvort leikstjórinn kann sitt fag eða ekki og Tóbías er góður leikstjóri. Það er hinn svissnesk-franski myndameistari Manuel Braun sem hefur haft veg og vanda af afar listrænni gerð myndbandsverkanna sem prýða sýninguna. Blanda kvikmyndalistar og sviðslista er mjög í deiglunni þessa dagana og mér er til efs að betur hafi tekist til í þeim tilraunum en í þetta sinn.

Forleikur og sviðsleikur

Undanfarinn áratug hafa gömul óperutónskáld þurft að láta það yf-ir sig ganga, án þess að geta snúið sér við í gröfinni, að forleikir þeirra væru ekki virtir sem sjálfstæð listaverk; leikstjórar og mis-vitrir svokallaðir dramatúrgar hafa troðið aðallega vondum sjónrænum hugmyndum sínum yfir forleikina þannig að tónlistin lendir „óvart“ í bakgrunni: augu áhorfandans gleypa myndir og deyfa næmi eyrnanna. Dramatúrg uppfærslunnar á Tannhäuser í Festspielhaus þetta árið, og næstu fjögur árin, er Konrad Kuhn og er hann einn sá gáfaðasti sem ég hef orðið var við í leikhúsi hingað til. Hann leyfir forleiknum að Tannhäuser að lifa í friði fyrstu fimm mínúturnar, en þá fer tjaldið frá og enn er mikið eftir af hinum fræga forleik verksins. Bak við fortjaldið er hálfgagnsætt tjald sem fyllir út í sviðsopið og þar birtist hin fegursta vídeómynd af landslagi sem rís upp úr sviðsgólfinu, Wartburg-kastalinn kemur í ljós og við sjáum síðan bíl framúrstefnulistakonunnar Marinu Abramovic sem hún ferðaðist í með ástmanni sínum Ulay þegar þau frömdu alls konar listir í lífi sínu og alls konar líf í list sinni ár-ið 1980. Síðan skildi leiðir þeirra.

Vitnað í Blikktrommuna

Í leikskrá sýningarinnar er vitnað í skáldverk Gunters Grass Blikktrommuna frá árinu 1959. Það er dvergurinn Manni Laudenbach sem túlkar Óskar litla með blikktrommuna í sýningunni, fær að vísu hvorki að segja neitt né syngja neitt. Þannig kallast hann á við svarthvítu myndböndin í uppfærslunni sem vísa til látbragðsleiks í gömlu þöglu kvikmyndunum. Tveir vídeótökumenn fylgja söngvurum baksviðs svo við sjáum stundum í öðrum þætti verksins bæði það sem er að gerast á sviðinu, á innrömmuðum hluta þess, og líka það sem á sér stað baksviðs sem er sýnt í svarthvítu á kvik-myndatjaldi á efri hluta sviðsopsins. Önnur látbragðspersóna í uppfærslunni er klæðskiptingurinn Le Gateau Chocolat sem leikur sjálfan sig og það er unun að horfa á hversu fallega og örugglega hann gengur um á mjög svo háhæluðum skóm. Annan svipaðan sá ég meðal áhorfenda: risastóran mann í karlmannsklæðum á 15 sentimetra háum svörtum pinnahælum.

Í fyrsta þætti uppfærslunnar mynda Óskar, Venus og Chocolat, ásamt trúðnum Tannhäuser, gengi sem tekur upp á því í öðrum þætti þegar fylgst er með þremur þeirra á vídeóupptöku í rauntíma brjótast inn til okkar í Festspielhaus og fylgjast með Tannhäuser þar sem hann tekur þátt í söngkeppninni í Wartborgarkastala. Þar setur Tannhäuser allt á annan endann með því að hallmæla ekki Venusi og nautnalífi hennar. Þegar komið er út úr leikhúsinu í hið klukkutíma langa hlé blasir þá ekki langi stiginn við sem þau skötuhjúin notuðu til að brjótast inn í óperuhúsið. Áhorfendur héldu að þetta væri bara myndbandsgabb en betur sjá augu en vídeó.

Þegar Wagner reyndi að slá í gegn sem óperuhöfundur í París, sem honum tókst ekki í lifanda lífi, var hann hvattur til að bæta við ballett í verkið. Frakkar voru vanir því að hafa ballett í óperum í öðrum þætti, en Wagner fékkst ekki til að hafa ballettinn þar heldur hafði hann í fyrsta þætti hjá Venusi. Þetta olli miklum úlfaþyt svo ekki reyndist unnt að halda sýningum áfram. Það er því hin gamla róttæka útgáfa verksins sem fylgt er í Bayreuth þessa dagana en ekki hin ballettvæna Parísarútgáfa. 1849 tók Wagner þátt í byltingarstarfi sem gerði hann útlægan frá Þýskalandi í 11 ár. Þetta sama ár birti hann byltingargrein sem talsvert er vitnað í í leikskrá uppfærslunnar og í sýningunni sjálfri, meðal annars: Frelsi í vilja, frelsi í framkvæmd, frelsi til að njóta.

Pílagrímakórinn

Sú var tíð á Íslandi að ekki mátti leika útgáfu Karls Sighvatssonar af Pílagrímakór Wagners úr Tannhäuser í Ríkisútvarpi Íslendinga. Þá var í hávegum haft hið mesta bil milli hámenningar og lágmenningar. Tannhäuser neyðist til að fara í pílagrímsför til páfans í Rómaborg vegna þátttöku sinnar í holdsins fýsnum með Venusi og dirfsku hans við að réttlæta slíkt lágstéttamakk í söngvakeppninni í öðrum þætti verksins. Og hvað gerir kaþólski páfinn: hann teflir á tæpasta vað og neitar að veita Tannhauser syndaaflausn. Sem er slæmt fyrir Tannhauser, enda bregst hann reiður við og syngur langt eintal í anda Shakespeares; enn verra er þetta fyrir Elísabetu sem bregður á það ráð að deyja til að bjarga sálartetri Tannhäuser.

Enginn dó þegar Karl Sighvatsson fékk ekki að spila útgáfu sína af Pílagrímakórnum á landsins gufu sem var einokunarrás á Íslandi þeirra daga (rás tvö fæddist miklu síðar). Sú íhaldsforneskja sem ríkti hér á landi fyrir nokkrum áratugum var af þeirri tegund sem verið er að mótmæla með þeim fjölbreytileika í mannlífinu sem settur er á svið í Bayreuth þessar vikurnar: trúður, dvergur, klæðskiptingur (Chocolat), Venusarhæðir o.s.frv., allt á þetta rétt á sér í lífinu.

Enn er ég þó að velta fyrir mér hvort það hafi verið nauðsynlegt að Elísabet, áður en hún hélt til himna, svæfi hjá Wolfram, sem elskaði hana svo innilega á andlegan hátt. Hvað hefði Wagner sagt? Það má líka spyrja sig hvers vegna Wagner lét Tannhäuser deyja í lok verksins; alltaf einhverjar spurningar sem engin endanleg svör fást við.

Richard Wagner félagið