Wolfgang Wagner og Litli Hringurinn
Selma Guðmundsdóttir
Tímarit Máls og menningar, 2. hefti 2020
Wolfgang Wagner hefði fagnað 100 ára afmæli þann 30. ágúst síðastliðinn. Af því tilefni langar mig að minnast hans og framlags hans til Wagnerhátíðarinnar í Bayreuth. Einnig vil ég rifja upp þau kynni sem ég hafði af honum þegar hann aðstoðaði við að setja styttan Niflungahring á svið á Listahátíð í Reykjavík 1994. Þessi uppfærsla Litla Hringsins á Íslandi, fyrsta leikuppfærsla Wagneróperu hér á landi, var gríðarlega mikilvæg. Hún braut fordóma gagnvart tónskáldinu á bak aftur og hristi áhugamenn um Wagner saman. Síðast en ekki síst varð hún ákall til íslenska fræðasamfélagsins um að rannsaka mikilvægi íslenskra bókmennta fyrir Wagner og verk hans. Á þetta mikilvægi benti Jóhann J. Ólafsson nokkrum árum áður í blaðagrein eftir að hafa heimsótt Bayreuth og bókasafn Wagners.1 Í kjölfar sýningarinnar var Wagnerfélagið á íslandi stofnað árið 1995 og verður það því 25 ára í ár. Sú sem þetta ritar hefur verið formaður þess frá upphafi.
Wolfgang var barnabarn þeirra Richards Wagner og Cosimu, dóttur Franz Liszt. Siegfried faðir hans var fæddur 1869 og var orðinn 45 ára, þegar því var komið í kring að hann kynntist Winifred Klindworth, 17 ára gamalli. Siegfried hneigðist til beggja kynja og var ekki áfjáður í hjónaband og var því gripið í taumana til að tryggja að hann eignaðist afkomendur og hreinsaði sig af samkynhneigðarstimplinum. Þau eignuðust fljótlega fjögur börn. Siegfried hafði tekið við stjórn Bayreuthhátíðarinnar árið 1908 af Cosimu móður sinni. En hann lést nokkuð skyndilega árið 1930 og tók þá Winifred við stjórn hátíðarinnar og stýrði henni allt til loka seinni heimsstyrjaldarinnar.
Í bók Wolfgangs, Lebensakte, sagði hann frá því að Hitler hefði sagt Winifred fyrir sumarið 1936 að nú gæti hann ekki lengur heimsótt hátíðina, því hann hefði engan samastað lengur. Flokksmenn hans í Bayreuth hefðu sagt sér að hann gæti ekki lengur búið í húsinu við Parkstrasse, skammt frá Villa Wahnfried, þar sem eigandinn væri frímúrari. Winifred bauð honum þá að nota gestahúsið þeirra, sem gekk undir nafninu Siegfriedhaus, en þar höfðu annars gjarnan búið listamenn hátíðarinnar, þar á meðal Toscanini og Strauss. Wolfgang vitnar svo í annan þátt Lohengrin þar sem segir: „So zieht das Unheil in dies Haus“ eða „Þannig gerir ógæfan innreið sína í hús þetta“.2 Í Siegfriedhaus var Hitler síðan á hverju sumri til ársins 1939 og fannst ekkert skemmtilegra en að halda veislur fyrir listamennina eftir sýningar, þar sem áfengi var ríkulega veitt þótt hann bragðaði ekki vín sjálfur. Gyðingar í hópi listamanna voru víst líka velkomnir, enda hafði Winifred neitað því að sæta takmörkunum hvað varðaði aðkomu þeirra að sýningum.3
Áhöld voru um hvort Winifred var ástfangin af Hitler en hins vegar var nokkuð ljóst að hún lagði mikla ást á Heinz Tietjen, óperustjóra við Staatsoper í Berlín, sem hún fékk til að stjórna hátíðinni með sér. Sjálf hvorki leikstýrði hún né stjórnaði hljómsveit ólíkt fyrirrennurum sínum. Winifred vonaðist eftir hjónabandi en Tietjen var ekki við eina fjölina felldur, hann var giftur einni og bjó með annarri og vildi hvorugu sambandinu slíta, svo Winifred varð ekki að ósk sinni þrátt fyrir náið samstarf. Tietjen tók að sér leikstjórn flestra ópera á næstu árum og stundum stjórnaði hann líka hljómsveitinni. Aðrir hljómsveitarstjórar á þessu tímabili voru m.a. Toscanini, Furtwängler og Richard Strauss.
Þegar samið var um enduropnun Bayreuthhátíðarinnar eftir seinni heimsstyrjöldina kom ekki til greina að Winifred kæmi aftur að stjórn hennar vegna náinna tengsla við Nasistaflokkinn og Hitler. Það fór svo að bræðrunum, Wieland og Wolfgang, var treyst fyrir hátíðinni þegar hún opnaði aftur 1951. Báðir höfðu þeir þá þegar aflað sér töluverðrar reynslu. Wieland hafði lært myndlist og gert leikmynd við eina af óperum afa síns og Wolfgang menntað sig við Staatsoper unter den Linden í Berlín í leikstjórn, tónlist og leikhúsfræðum frá árinu 1940.
Richard Wagner lifði ekki nema tvær hátíðir í Bayreuth, leikhúsinu, sem hann hafði byggt sérstaklega til flutnings verka sinna. Það var opnunarhátíðin 1876 með Niflungahringnum og Parsifal 1882. Þrátt fyrir það að leikhúsið uppfyllti allar hans vonir var hann afar óánægður með fyrstu leikuppfærsluna á Hringnum og var hún aldrei sýnd aftur. Þegar hann féll svo frá árið 1883, aðeins 69 ára að aldri og hátíðin hélt áfram í höndum Cosimu setti hún upp bæði Tristan og lsolde, Tannhäuser og Lohengrin og loks nýjan Niflungahring auk þess sem Parsifal frá 1882 var sýndur áfram. Ég vitna aftur í Wolfgang og Lebensakte: Í uppfærslum Cosimu hafi hún ætlað sér að viðhalda hugmyndum og anda Richards en raunin varð allt önnur. Hreinn misskilningur af hennar hálfu varð til þess að verk hans voru færð í sögulegt samhengi og virtust upphefja hið þjóðlega. Það gekk þvert á hugmyndir hans um goðsögnina og hið tímalausa og leiddi þær á villigötur pólitískrar hugmyndafræði þar sem þær voru gripnar á lofti. Þetta var skaðlegt fyrir bæði Wagner og Bayreuth. Richard Wagner fjallaði í verkum sínum um sammannleg efni eins og ást, völd, svik, samkennd, tryggð, umburðarlyndi og trú. Hann fann þessum sammannlegu og tímalausu yrkisefnum birtingarmynd í goðsögninni.4 Oswald G. Bauer lýsti því sem svo að eftir fráfall Richards Wagner og umsnúninginn á hugmyndum hans fóru hugtökin Bayreuth og Wahnfried að standa fyrir annað en bara Bayreuthhátíðina og listræna stefnu hennar heldur frekar fyrir þrönga hugsjón um hið allsherjarþýska, þjóðlega, íhaldssama og andlýðræðislega.5
Wolfgang telur að tímabil föður síns við stjórn hátíðarinnar hafi ávallt verið í fjötrum þessarar hefðar og í kjölfarið fylgdi skuggi fyrri heimsstyrjaldarinnar með 10 ára lokun. Þessar óheillavænlegu hefðir sem búið var að setja verkin í samhengi við náðu svo hæstum hæðum í Þriðja ríkinu, sem gerði þær að sínum og misnotaði í áróðurstilgangi.6
Þegar Villa Wahnfried, sem hafði skemmst í sprengjuárásum í stríðinu, var endurreist og opnuð sem safn árið 1976 var haft eftir Wolfgang að: „Sprengjan varð að falla“. Í Lebensakte útskýrir hann að hann hafi að sjálfsögðu ekki átt við eyðingu Wahnfried, húss foreldra hans og ættingja, heldur þessa hugmyndafræði og hefð, sem hefði verið orðin samofin heitinu Wahnfried. Einlægur ásetningur hans með því að hefja hátíðina að nýju byggðist á þeirri skoðun að verk Richards Wagner væru stærri en þeir sem misskildu þau og misnotuðu.7
Bræðurnir stjórnuðu hátíðinni saman til ársins 1966 þegar Wieland féll frá eftir stutt en kröpp veikindi. Samstarf þeirra virtist hafa gengið vel, báðir fengu að njóta sín í uppsetningum þar sem þeir bæði leikstýrðu og gerðu leikmynd. Wieland var þó atkvæðameiri í listrænu tilliti, því honum hugnaðist síður að koma að fjármálum og skipulagsmálum hátíðarinnar, sem fórust Wolfgang afar vel úr hendi. Upp úr 1960 gerðu þeir á milli sín samning um að kæmi til fráfalls annars þeirra, þá tæki hinn við öllum rekstri en gætti auðvitað hagsmuna stórfjölskyldunnar. Allt þar til upp úr 1970 var Neu- Bayreuth stíllinn allsráðandi, afar knappur leikmyndarstíll með táknum frekar en raunsæi. Með því voru verk Wagners frelsuð frá tengingu við söguna og sett í það táknræna samhengi sem hæfði tímalausum goðsögnum þeirra.
Fljótlega eftir að Wieland var fallinn frá byrjaði Wolfgang að kalla til leikstjóra utan fjölskyldunnar, sem hafði aðeins viðgengist að óverulegu leyti frá stofnun hátíðarinnar 1876. Hann réð fyrst August Everding og næst Götz Friedrich. Síðan kom Patrice Chéreau fyrir 100 ára Hringinn 1976, og þar eftir meðal annarra Jean Pierre Ponnelle, Harry Kupfer, Werner Herzog, Heiner Muller. Haldið var áfram með vinnulag, sem var gefið heitið Werkstatt Bayreuth, og einkenndist af því að unnið var áfram að þróun sýninganna eftir frumsýningu og öll árin sem þær gengu, yfirleitt í fimm ár.
Wolfgang naut sjaldnast sannmælis í þýskum fjölmiðlum. Þjóðverjar þorðu ekki að vera stoltir af snilldarlegum rekstri hátíðarinnar og aðdráttarafli vegna nagandi samviskubits út af nasismanum. Eftir að ég fór að heimsækja Bayreuthhátíðina fannst mér afar stuðandi hversu villandi mynd var gefin af henni í þýsku pressunni, ýmist átti allt að vera staðnað þar eða hitt, að á hátíðinni væru eintómir nýnasistar. Hvorugt var auðvitað rétt. Allt ætlaði um koll að keyra þegar einhver flottasta Hringuppfærsla allra tíma, þeirra Patrice Chéreau og Pierre Boulez, var sýnd á 100 ára afmæli Hringsins 1976. Hún þótti algjört hneyksli og lá við að Wolfgang og aðrir aðstandendur þyrftu lífverði.8 Viðtökur Chéreau-Hringsins á lokaárinu, fimm árum síðar, höfðu algjörlega umsnúist og hrifningin var takmarkalítil. Klappað var í 90 mínútur samfellt í lok Götterdämmerung.9
Wolfgang og Ísland
Árið 1992 var enn ekkert Wagnerfélag á Íslandi. Það voru ekki margir sem höfðu sótt Bayreuthhátíðina heim. Árni Kristjánsson píanóleikari og tónlistarstjóri Ríkisútvarpsins fór 1968 og sá Niflungahringinn og gerði ferðinni góð skil, meðal annars í grein sem birtist í bókinni Hvað ertu tónlist?10
Ég kom sjálf fyrst til Bayreuth árið 1990, í fylgd með þáverandi maka, sem fór með ritstjórn Óperublaðsins. Miðana hafði tekist að útvega gegnum þýska sendiráðið, en á þessum árum, eins og enn í dag, var mikil eftirspurn eftir miðum á hátíðina og komust færri að en vildu. Eins og Árni Kristjánsson sá ég þá Niflungahringinn og það í fyrsta sinn á sviði. Þetta sama ár hafði ég tekið sæti í stjórn og verkefnavalsnefnd Listahátíðar í Reykjavík, þar sem ég átti eftir að sitja næstu fjögur árin.
Árið 1992 var ég aftur á leið til Bayreuth. Nýr stjórnarformaður Listahátíðar, Valgarður Egilsson, hafði þá nýtekið við og var fyrsti fundur stjórnar með honum í júní. Þar kom fram að ég væri á leið á Bayreuthhátíðina, hann bað mig lengstra orða að hafa samband við stjórnendur hátíðarinnar og biðja þá aðstoðar við að fá Wagneróperu á svið í fyrsta sinn á Íslandi á hátíðinni 1994. Þar sem komandi hátíð yrði haldin á 50 ára lýðveldisafmæli væri við hæfi að ráðast í stórvirki af þessum toga, sem ekki hefði verið unnt áður. „Náðu í Wagneróperu fyrir okkur“, voru síðustu orð hans.
Ég sá mér ekki annað fært en að gera að minnsta kosti tilraun og fór þess á leit við blaðamannaskrifstofuna að ná tali af Wolfgang Wagner fyrir hönd Listahátíðar í Reykjavík. Þessu var komið í kring, þrátt fyrir miklar annir Wolfgangs. Þegar hann heyrði erindið, að við vildum halda upp á 50 ára afmæli íslensks lýðveldis með uppsetningu Wagneróperu, voru hans fyrstu viðbrögð að honum væri vel kunnugt hversu mikilvægt Ísland og íslenskar bókmenntir hefðu verið fyrir afa sinn og að hann vildi gjarnan vera okkur innan handar. Bað hann mig að skrifa sér bréf með nánari upplýsingum. Þar með hófust samskipti, ýmist með pósti eða faxi sem smám saman fylltu heila möppu og stóðu yfir langt framyfir sýninguna 1994. Oft töluðum við líka saman í síma sem var mikil þolraun því Wolfgang var frægur fyrir frankíska mállýsku sína, sem margir, sem þó töluðu þýsku, áttu í miklum erfiðleikum með.
Í bréfi sem ég skrifaði honum 30. ágúst sama ár, eftir að heim var komið, útlistaði ég fyrir honum kringumstæður hér heima, hvaða leikhús við ættum og sagði frá hljómsveitinni. Í lok bréfsins bauð ég Wolfgang fyrir hönd okkar Listahátíðar að sækja okkur heim.
Það varð úr að Wolfgang þáði boð Listahátíðar að koma hingað í janúar 1993. Það var snjóstormur þegar þau Guðrún kona hans komu til landsins. Við tókum á móti þeim í Keflavík og komum á leiðinni í bæinn við bæði í Bláa lóninu og á bryggjunni í Grindavík. Svo komu þau í kvöldmat heim til mín og hittu þar framkvæmdastjóra Listahátíðar Rut Magnússon og Þjóðleikhússtjóra Stefán Baldursson. Valgarður var að sjálfsögðu einnig með. Næstu daga fórum við með Wolfgang að heimsækja Íslensku óperuna, Þjóðleikhúsið, Borgarleikhúsið og meira að segja Laugardalshöll. Meiningin var að gefa honum svigrúm til að kynna sér aðstæður og að hann kæmi svo með tillögu. Flestir bjuggust við Hollendingnum fljúgandi.
Í efnisskrá Litla Hringsins 1994 er tilvitnun í orð hans, þegar hann tilkynnti okkur tillögu sína:
Tilefnið býður upp á að gera eitthvað einstakt, eitthvað sem ekki hefur verið gert áður. Og vegna tengsla verks afa míns Richards Wagner við fornbókmenntir ykkar tel ég einsætt að skoða þá hugmynd að setja upp eins kvölds sýningu á Niflungahringnum. Unnið yrði að styttingu verksins með sérstöku tilliti til hins íslenska bakgrunns þess. En brot þau, sem flutt yrðu, mætti síðan tengja og setja í samhengi á íslenskri tungu. Stefna ætti að því að sem flestir listamenn sýningarinnar yrðu Íslendingar, þannig að túlkun og flutningur verksins beri með sér reynslu og skilning þeirrar þjóðar, sem endur fyrir löngu skapaði og færði í letur þann bókmenntaarf, sem Niflungahringurinn byggir á.11
Við vorum flest himinlifandi með þessa óvæntu hugmynd Wolfgangs. Eftir að allar aðstæður höfðu verið kannaðar varð það ofan á að Þjóðleikhúsið væri langbest til þess fallið að hýsa sýninguna. Í framhaldi af þessu var gerð tíu vikna verkáætlun þar sem átti að safna upplýsingum fyrir Wagner um íslenska söngvara, leikstjóra og leikmyndahönnuði hér heima, sem hann gæti valið úr. Í Bayreuth ætlaði hann sjálfur að skoða Hringinn með tilliti til styttingar. Öll verkstjórn hér heima var í mínum höndum og Valgarðs í samvinnu við leikhúsin.Við hófum um leið söfnunarátak til að reyna að fjármagna þetta stóra verkefni. Frá og með þessu vann ég í nánast fullri vinnu en þó kauplaust að því að verkið gæti orðið að raunveruleika. Það var eitthvað stórkostlegt við Wolfgang Wagner sem hreif mig upp úr skónum og ég vildi að við létum þetta takast.
Eitt af stærstu verkefnum okkar Valgarðs var að fá það í gegn að verkefnið yrði unnið í samstarfi Listahátíðar við Sinfóníuhljómsveit Íslands, Íslensku óperuna og Þjóðleikhúsið þannig að allar þessar stofnanir leggðu sitt af
mörkum innan síns fjárlagaramma. Mestu munaði auðvitað um að fá sem stærstan hlut af vinnu hljómsveitarinnar innan vinnuskyldu hljóðfæraleikaranna. Eftir þrotlaus fundahöld náðist ásættanlegur árangur og Þjóðleikhúsið kom einnig myndarlega að verkefninu. Loks einnig Óperan, sem hafði þó úr litlu að spila.
Þetta var ekki samfelld sigurganga hjá okkur Valgarði og víða mættum við úrtölum og beinlínis mótbárum, jafnvel í eigin herbúðum. Sumir héldu því fram að það gæti aldrei lukkast að stytta þetta verk og væri í raun goðgá ef ekki hrein smekkleysa að ætla sér það. Aðrir óttuðust að það að sýna Niflungahringinn hér fyrstan Wagnerópera, verk sem væri svo torskilið og erfitt, myndi fæla íslendinga frá Wagner um aldur og ævi. Svo voru þeir sem töldu sig hafa betri hugmyndir fram að færa en Wagneróperu og vildu hana út af borðinu.
Baráttan verkefninu til stuðnings fór þó brátt að skila árangri. Okkur tókst fljótlega að fá öflugan stuðning frá bankakerfinu, munaði þar mestu um Davíð Ólafsson fv. seðlabankastjóra sem fékk þýska banka til að leggja fram umtalsverðan stuðning gegn því að íslensku bankarnir gerðu slíkt hið sama. Fyrirtæki með þýskan innflutning hjálpuðu mikið og ýmis önnur fyrirtæki. Hefur líklega sjaldan tekist jafn vel til með fjárstuðning til handa einu verkefni.
Þegar við höfðum hér heima staðið nokkuð vel við okkar hlut af tíu vikna áætluninni og vorum búin að senda frá okkur allar upplýsingar um hugsanlega íslenska þátttakendur sýningarinnar, samkvæmt tillögum Óperu og Þjóðleikhúss, fór okkur að lengja eftir fyrirhuguðum útdrætti úr Niflungahringnum. En þá gerist nokkuð dramatískt sem okkur Valgarði brá mjög við.
Við fengum þann 28. apríl fax frá Wolfgang, þar sem hann var búinn að fara yfir allar upplýsingar frá okkur. Þar sagði hann að hann væri nú kominn á þá skoðun að þetta verkefni, að setja upp útdrátt úr Hringnum, væri mun snúnara en að setja upp eina staka óperu. Stakk hann nú upp á að við settum frekar upp Valkyrjuna en hélt engu að síður hinum möguleikanum opnum.
Þetta urðu okkur Valgarði mikil vonbrigði og satt að segja stungum við þessu skeyti undir stól og sögðum engum frá, því í miðri baráttunni fyrir Litla Hringnum hefði þetta bara glatt úrtölumennina og ef til vill eyðilagt þann árangur sem hafði náðst. Fáir fréttu því af þessu. Nú hófst nokkurt laumuspil.
Ég svaraði Wolfgang tveim dögum síðar og útskýrði fyrir honum hversu hrifin við værum af Hringhugmyndinni og að við værum tilbúin að berjast fyrir henni eins og sannir víkingar. Okkur grunaði að ein af ástæðum uppástungu Wolfgangs um Valkyrjuna gæti verið að í Bayreuth hefði hreinlega ekki gefist tími til að stytta Hringinn vegna gífurlegra anna við undirbúning nýs Hrings í Bayreuth. Ég stakk upp á hvort við mættum senda honum innan tíu daga fyrstu hugmyndir okkar um hvernig styttingin gæti orðið. Hann svaraði um hæl og sagðist mjög áhugasamur um að sjá styttingartil
lögur mínar, sérstaklega væri hann spenntur fyrir því hvernig þær myndu tengja verkið við íslensku goðsöguna. Ég hafði nokkuð rúman tíma um þessar mundir svo ég eyddi næstu tíu dögum með nóturnar eða partítúrinn af Hringnum, ásamt myndbandsupptöku frá Metropólitanóperunni í uppfærslu Otto Schenk. Ég þekkti þann Hring allvel, auk þess sem ég hafði líka séð megnið af Chéreau-Hringnum og svo Kupfer-Hringinn á sviði í Bayreuth.
Það var svo 12. maí, sem ég sendi út hugmyndir mínar og rökstuðning fyrir þeim. Þar lagði ég áherslu á að þetta væru auðvitað bara hugmyndir og að okkur þætti miklu áhugaverðara að sjá það sem Wolfgang sjálfur myndi stinga upp á. Ég segi við í þessu bréfi, en sannleikurinn var sá að það voru ekki margir sem höfðu þekkingu, gögn og aðstöðu sem til þurfti til að stytta Hringinn á tíu dögum. Og kannski kjark! Það var líka lítill tími til að leita að slíkum. Eiginmaður minn þekkti Hringinn líka vel og kíkti á dagsverk mitt þegar hann kom heim á kvöldin. Við Valgarð var ég í daglegu sambandi en hann tók ekki þátt í klippingunni. Við héldum þessu klippistússi mínu leyndu, þar sem hugmyndin, sem við vorum auðvitað að selja, var að stytta útgáfan kæmi frá Bayreuth, en nú höfðum við þurft að grípa til örþrifaráða. Styttingartillögur mínar gerðu ráð fyrir fimm tíma sýningu í þrem þáttum. Fyrsti þátturinn var úr Rheingold, annar úr Walküre en í þriðja þættinum var seinni óperunum tveim, Siegfried og Götterdämmerung slegið saman.
Það barst svar frá Wolfgang 17. maí, þar sem hann sagðist yfir sig ánægður með styttingartillögurnar. Sagði að nú væri ekkert því til fyrirstöðu að fara að ráða listamenn og gera æfingaáætlun. Í millitíðinni hafði hann sent okkur tillögu um hljómsveitarstjóra, Alfred Walter, sem fæddur var í Bæheimi en bjó í Brüssel. Walter hafði mjög mikla þekkingu og reynslu, sem átti eftir að reynast vel, því að minnkuð hljómsveitargerð Niflungahringsins eftir Gotthold Ephraim Lessing, sem Wolfgang hafði vísað okkur á, var samt of stór og gerði ráð fyrir um 80 manns. Aðeins tæplega 60 manns komust í gryfju Þjóðleikhússins og þótt farið væri í að nota hliðarstúkurnar þurfti samt að skera niður í um 70 manns.
Þann 20. maí sendi ég Walter hljómsveitarstjóra æfingaáætlun, tæpt ár fram í tímann þar sem hljómsveitaræfingar áttu að hefjast 11. maí og frumsýning var sett 27. maí. Um svipað leyti var verið að ganga frá ráðningu leikstjóra og leikmyndahönnuðar, einn útlendingur kom til greina sem leikstjóri en ákveðið var að ráða þau Þórhildi Þorleifsdóttur og Sigurjón Jóhannsson, þar sem Wolfgang vildi gjarnan Íslendinga. Þau voru auðvitað ráðin á þeim forsendum að setja upp fyrirfram valda parta úr Hringnum, en finna ætti rithöfund til að semja talaða texta milli partanna. Þórhildi og Sigurjóni var boðið að dvelja um tíma á Bayreuthhátíðinni um sumarið, sjá sýningar og kynna sér húsið. Þetta sumar var lítill hópur Íslendinga á hátíðinni samtímis, því við Valgarður fórum líka út ásamt fulltrúa Íslensku óperunnar og Þjóðleikhússtjóra.
Alfred Walter kom líka og á fundi með Þórhildi og Wolfgang Wagner var útdrátturinn endanlega samþykktur, nánast án breytinga frá mínum tillögum frá því í maí. Það var alveg látið liggja milli hluta hver hefði gert hann enda var Wolfgang með listræna yfirumsjón yfir öllu. Á sama tíma var að mestu leyti tilbúinn listi yfir listamenn, nema þá söngvara sem þurfti að fá erlendis frá í hlutverk Wotans, Siegfrieds og Brynhildar.
Fyrrverandi eiginmaður minn var mjög duglegur í kynningarmálum, bæði hér heima og erlendis. Hinn almenni tónlistarunnandi fékk líka kost á að undirbúa sig. Sett var upp sýningaraðstaða á heimili okkar og almenningi boðið að koma og sjá óperur Wagners, einkum þó Niflungahringinn og var þá að sjálfsögðu sýndur Chéreau-Hringurinn, sem keyptur hafði verið á geisladiskum í Bayreuth um sumarið. Hann var sýndur tvisvar í heild sinni í september þetta ár, með kaffi og pönnukökum.
Í október fóru Þórhildur og Sigurjón að undirbúa sig. Þau höfðu verið ráðin til þess að sýna valda hluta Hringsins, með töluðum texta milli brotanna. Söngvarar höfðu verið valdir úti í Bayreuth, aðallega af raddsérfræðingi þeirra frú Dorotheu Glatt, út frá gögnum sem send voru héðan. Wolfgang Wagner hafði lagt ríka áherslu á að ekki skyldi gerð sýning þar sem reynt væri að fela skurðina í verkinu. Nú þurfti að finna aðila til að semja þessa tengitexta. Okkur tókst að fá Þorstein Gylfason til verksins, sem var mikið lán fyrir verkefnið og átti án efa mikinn þátt í hve vel tókst til. Textar hans, lagðir í munn Loge og Erdu, sem voru í gerfum söngvaranna en flutt af leikurum, voru afburða vel heppnaðir, upplýsandi og fyndnir.
Í febrúar 1994 var búið að ráða í öll hlutverk. Hljómsveitarstjórinn Alfred Walter kom til landsins í mars og vann með söngvurunum í tvær vikur. Leikæfingar hófust svo í byrjun apríl, þótt erlendu gestasöngvararnir mættu töluvert seinna til leiks. Við vorum ekki heppin með fyrstu Brynhildina og þurfti að útvega nýja, bandarísku söngkonuna Lia Frey-Rabine, sem stóð sig feikilega vel. Það má líka kalla hana guðmóður Wagnerfélagsins okkar, því hún hvatti okkur mjög til að stofna hér Wagnerfélag að erlendri fyrirmynd og ganga í Alþjóðasamtök Wagnerfélaga.
Á frumsýninguna í maí kom Wolfgang Wagner til landsins í annað sinn ásamt konu sinni Guðrúnu. Með þeim kom fylgdarlið vina og starfsmanna Festspielhaus, svo sem raddsérfræðingurinn Dorothea Glatt. Eins kom mikið af blaðamönnum, forvitnir ekki síst vegna aðkomu Bayreuth að verkefninu. Wolfgang Wagner og Gudrun kona hans nutu heimsóknarinnar mjög. Þau fóru í Þingvallaferð og út í Viðey. Þau fengu líka að skoða handritin í sérstakri leiðsögn Jónasar Kristjánssonar. Samhliða sýningunum fimm voru haldin tvö málþing, annað alþjóðlegt á ensku, hitt á íslensku. Yfirskriftin var Ísland og Wagner-Hringurinn lokast og á ensku Iceland and Wagner Full Circle: Reykholt-Bayreuth-Reykjavik. Málþingið skipulagði ég fyrir hönd Listahátíðar ásamt fulltrúum frá Stofnun Sigurðar Nordals, Félagi íslenskra fræða, Styrktarfélagi óperunnar og Goethe-Institut. Meðal fyrirlesara voru Barry Millington, Stewart Spencer og Oswald Georg Bauer, Vésteinn Ólason, Þorsteinn Gylfason og Árni Björnsson. Þau Anna Magnúsdóttir og Reynir Axelsson voru líka með kynningu á Hringnum með tóndæmum.
Litli Hringurinn fékk mikla umfjöllun, bæði í erlendum og innlendum blöðum og hlaut hann almennt mjög mikið lof. Í framhaldinu var farið þess á leit við Wolfgang að hópur Íslendinga fengi að koma til Bayreuth árið eftir og sjá nýjan Hring Rosalie og Kirchners, almennt kallaður Rosalie Hringurinn. Úr varð að 30 miðar fengust og varð þetta upphafið að því að Íslendingum og Wagnerfélaginu eftir stofnun þess var úthlutað nokkrum miðum árlega. Í þessari ferð var haldinn undirbúningsfundur að stofnun Wagnerfélags á Íslandi, sem síðar var formlega stofnað 12. desember 1995 með um 100 stofnfélögum. Í dag eru félagar 230 [haust 2019].
Af samskiptum mínum við Wolfgang og Guðrúnu hafði smám saman þróast vinátta gagnvart mér og fjölskyldu minni. Þau tóku jafnan afar vel á móti okkur og samferðamönnum okkar í Bayreuth. Þegar Wolfgang varð áttræður 1999 færði ég honum sérprentun af Sæmundar Eddu frá Wagnerfélaginu, sem gladdi hann mjög. Þegar Árni Björnsson var fenginn til að rannsaka tengsl Niflungahringsins og íslenskra bókmennta sá Wolfgang til þess að hann fengi aðgang að Wagnersafninu og þá aðstöðu sem hann þurfti. Rannsóknir hans birtust árið 2000 í bókinni Wagner og Völsungar, sem tveimur árum síðar kom líka út á ensku og þýsku.
Þau Wolfgang og Guðrúnu langaði mikið að koma aftur til Íslands, skoða landið betur og eiga hérna frí, en staðreyndin var sú að Wolfgang Wagner tileinkaði líf sitt verkum afa síns Richards af þvílíkum krafti að hann átti nánast aldrei sumarfrí. Ég heillaðist mjög af honum sem manneskju og kraftinum sem dreif hann áfram til að reka leikhúsið í Bayreuth allt frá árinu 1951 til 2008, einsamall frá 1966. Auk þess var hann örlátur gestgjafi og ráðgjafi allra þeirra sem leituðu til hans af einu eða öðru tilefni tengdum verkum afa hans.
Ávarp það sem hann ritaði í efnisskrá Litla Hringsins 1994 segir meira en mörg orð um stórhug hans og sköpunarkraft. Það var á þessa leið:
«Niflungahringur» Wagners á íslandi – ekki aðeins óvenjulegur, heldur einstæður viðburður. Það má segja, að listaverkið hverfi þar með aftur til goðsögulegs uppruna síns og ái við Mímisbrunn, sem óhugsandi er, að geti hafa átt sér upptök annars staðar en á þessu eylandi. Hugmyndin um að setja á svið verk eftir Wagner, innan þeirra marka sem hinni ungu listahátíð í Reykjavík eru sett, hreif mig, já heillaði mig frá upphafi. Án þess að hugsa mig tvisvar umféllst ég á að leggja mitt af mörkum sem listrænn ráðunautur. Eftir að hafa ráðfært mig við aðstandendur hátíðarinnar ákvað ég að setja á svið stytta gerð af fjórleiknum. Ekkert verka Wagners er jafn nátengt norrænni, einkum þó og sér í lagi íslenskri menningu. Það væri að bera í bakkafullan lækinn að orðlengja það hér, hve mikilvægu hlutverki hin óviðjafnanlegu Eddukvæði gegna í verkinu. […]
Mér er það sérstakt gleðiefni, að það skuli hafa verið íslenskir listamenn og samverkafólk þeirra, sem átti frumkvæðið að þessu einstæða og lofsverða menningarstefnumóti þjóðanna okkar beggja.
Við lágum heldur ekki á liði okkar í Bayreuth. Vonandi eiga stórhugurinn og eljan, sem einkenna þetta tímamótaframtak, eftir að hljóta verðuga umbun í góðum árangri. Okkur öllum, skipuleggjendum, aðstoðarfólki og áhorfendum, óska ég þess, að sýningin verði eftirminnileg og veki með okkur löngun til nýrra dáða.n
Það eru 25 ár síðan Litli Hringurinn var sýndur hér. Margir hafa auðvitað spurt sig af hverju þetta glæsilega upphaf flutninga á verkum Wagners á Íslandi hafði ekki för með sér fleiri sýningar á næstu árum eða jafnvel endurtekningu Litla Hringsins. Einungis Hollendingurinn fljúgandi hefur verið sýndur hér síðan, árið 2004 í Þjóðleikhúsinu og einnig að frumkvæði Listahátíðar. Sem formaður Wagnerfélagsins hef ég margreynt að hvetja til frekari sýninga, einkum á Niflungahringnum eða Litla Hringnum, en viðbrögðin hafa því miður ekki verið í stíl við viðbrögð Wolfgangs Wagner. Bágur fjárhagur Íslensku óperunnar er líka þekkt stærð, sem þyrfti að ráða bót á með gjörbreyttum forsendum.
Nú getum við loks fagnað því að Íslenska óperan ætlar, í samvinnu við Sinfóníuhljómsveitina og Listahátíð, að setja upp Valkyrjuna í Hörpu og halda allar þrjár stofnanir upp á stórafmæli með sýningu þessari. Hún verður því miður bara að hluta til sviðsett, hljómsveitin verður uppi á sviðinu. Þetta er engu að síður tilhlökkunarefni og Wagnerfélagið, sem verður 25 ára á árinu, mun gera sér góða Wagnerdaga í kringum Valkyrjusýningarnar, með alþjóðlegu málþingi og píanótónleikum píanósnillingsins Alberts Mamriev. Von er á á annað hundrað Wagneráhugamönnum til landsins, undir merkjum Alþjóðasamtaka þar sem greinarhöfundur á sæti í stjórn, auk fjölda annarra innlendra og erlendra gesta. Þetta átti að gerast í lok maí en verður frestað vegna aðstæðna og fundin ný dagsetning. Svo er einungis hægt að vona að það dragist ekki allt of lengi að við Íslendingar setjum upp okkar eigin Hring, óstyttan, því Hringurinn á óvíða betur heima en á Íslandi.
Tilvísanir
Tilvísanir
[1] Jóhann J. Ólafsson, „Íslenskar bókmenntir í eigu Richards Wagner“. Morgunblaðið 23. mars 1989, bls. 24.
[2] Wolfgang Wagner, Lebensakte, Autobiographie (München: Albrecht Knaus Verlag 1994), bls. 74.
[3] Sama heimild, bls. 77-78.
[4] Sama heimild, bls. 12-13.
[5] Sama heimild, bls. 13.
[6] Sama heimild.
[7] Sama heimild, bls. 13-14.
[8] Sama heimild, bls. 273-276.
[9] Oswald-Georg Bauer, Geschichte der Bayreuther Festspiele (München, Berlin: Deutscher Kunstverlag 2016), 2. hefti, bls. 345.
[10]Árni Kristjánsson, Hvað ertu tónlist? (Reykjavik: Almenna bókafélagið 1986), bls. 75-87.
[11] Selma Guðmundsdóttir, „Niflungahringurinn til íslands“, Efnisskrá Niflungahringsins (Reykjavík, 1994), bls. 9-13.
[12] Wolfgang Wagner, „Ávarp“, Efnisskrá Niflungahringsins (Reykjavík: 1994), bls. 6.